بیچارگی و تهیدستی از یک طرف، و تراکم ثروت و دارایی از طرف دیگر باعث شده جوامع مختلف بشری دوقطبی شوند؛ قطبی ثروتمند و قطبی مستمند. هر مکتبی برای رفع این معضل شدید اجتماعی چارهای اندیشیده است. اسلام راهحلهایی جامع و کامل به کار گرفته که اگر یک جامعه این راهکارها را به کار بندد، به طور قطع بر این مُعضل فائق آمده، طعم شیرین آن را با رفع فواصل اجتماعی و نزدیک شدن سطح زندگی افراد به هم خواهد چشید. اسلام صلاح کار را در انفاق، تحریم و ممنوعیت رباخواری، وضع مالیاتهای اسلامی و به کارگیری اموری چون وقف و قرضالحسنه دانسته است.
قرآن انفاق را مانند بذری دانسته که هفت خوشه میرویاند که در هر خوشه آن صددانه هست؛ یعنی همانطور که هر دانه بذر بر اثر واقع شدن در زمینِ مناسب به هفتصد دانه تبدیل میشود، مال نیز با انفاق، رشد و فزونی مییابد؛ در حالی که تصور برخی، خلاف این است، ایشان تصور میکند با انفاق چیزی از انفاق کننده کم میشود و بر دیگری افزوده میشود.
به ظاهر با انفاق چیزی از انفاق کننده کم میشود، ولی در حقیقت چنین نیست. قرآن بشارت میدهد که «هرچیزی انفاق کنید، چیزی جانشین میشود». ممکن است مالی که انسان برای خود نگه میدارد، بر اثر عوامل طبیعی و غیر طبیعی از بین رود، ولی مالی که در راه خدا بخشیده، در واقع در محل اَمنی به امانت گذاشته که هیچ عامل طبیعی و غیر طبیعی نمیتواند آن را تهدید کند.
طبق بیان پیامبر اکرم(ص) فرشتهای هر روز ندا میدهد: «خداوندا، به انفاق دهندگان، عوض بده» و فرشتهای نیز ندا میدهد: «خداوندا مال بخیلان را نابود کن».
خداوند به انفاقِ انفاق کننده توجه دارد و از آن (پنهان و آشکار) خبر دارد و به همین دلیل انسانهای آگاه، انفاق را مایه تقرب به خداوند میدانند و با آن به سوی خدا گام بر میدارند؛ چرا که میدانند هر انفاقی که برای خدا باشد، هر چند ناچیز و کوچک، نزد خداوند ثبت میشود.
پیامبر گرامی اسلام(ص) صدقه را از راههای جلب روزی و نزول رزق دانسته است.
صدقه، فقر را از بین میبرد؛ عمر را زیاد میکند؛ مرگ بد را دفع مینماید، حساب قیامت را آسان میکند؛ موجب آبادی و رونق خانه میشود؛ موجب ادای قرض میشود؛ ناراحتیهای روحی را زائل میکند؛ جان انسان را از گزند و آفات و مال او را از تصرف اشرار حفظ میکند؛ قضای الهی را برطرف میکند؛ و از همه مهمتر، پاداش اُخروی دارد.
از روایات چنین فهمیده میشود که بهترین صدقه، انفاق به ارحام و خویشاوندان است؛ چرا که انفاق و صدقه به مستمندانِ بیگانه فقط صدقه است، ولی به مستمندان خویشاوند علاوه بر انفاق، صله رحم نیز میباشد و بیشک چنین انفاقی دو سود دارد: یکی سود و فایده انفاق و دیگری فواید صله رحم. به همین سبب است که پیامبر بزرگوار اسلام فرمودهاند: «در جایی که خویشاوندان محتاج باشند، صدقه به غیر پذیرفته نیست». در واقع این امر اهمیت و اولویت صدقه و انفاق را به خویشاوندان ثابت میکند.
آفات انفاق بیشتر در انفاقهای علنی روی میدهد. مهمترین آفتی که ممکن است دامن انفاق را بیالاید، ریا است. ریا چنانکه هر عمل عبادی را ضایع میکند، انفاق را نیز تباه میسازد. با ریا نه تنها انفاق جنبه مثبتی ندارد، بلکه فوائد و آثاری که بر انفاق مترتب است همگی تباه میشود. قرآن به این آفت توجه کرده و آن را نتیجه بیاعتقادی به روز رستاخیز دانسته است.
یکی از آفات انفاق، اذیت و آزار و منتگذاری است که ممکن است انفاق کننده را به ورطه سقوط بکشاند و عملش را تباه کند. قرآن مؤمنان را از این کار بیم داده است: «ای کسانی که ایمان آوردهاید، انفاق و بخششهای خود را با منت نهادت وآزار رساندن، باطل نسازید».
نکته شایان توجه این است که قرآن چنین شخصی را به ریاکاری که به روز رستاخیز ایمان ندارد، تشبیه کرده است.
چون در انفاق و صدقه، در واقع طرف گیرنده خداست واین معامله بین بنده و خداوند صورت میگیرد، پس شایسته است که انسان در این معامله بهترین چیزها را بدهد، تا بهترین عوض را بستاند. انفاق داد و ستد با خداست و در دادو ستد چون متناسب با شیء داده شده، ستانده میشود، پس شایسته است که انفاق کننده بهترینها را بدهد تا بهترینها را بستاند. قرآن به این داد وستد بین خالق و مخلوق اشاره میکند و انفاق را قرض دادن به خداوند میداند. همچنین در آیه دیگر رسیدن به نیکی و کمال را به انفاق دوست داشتنیها مشروط کرده است.
از آنجا که شیطان نیروی بازدارنده از انفاق است، انسان را میترساند و عاقبت انفاق را فقر معرفی میکند، چیزی که هر انسانی فطرتا از آن گریزان است. از طرف دیگر خداوند عاقبت و نتیجه انفاق را مغفرت و فضل و بخشش وسیع خود میداند حال اگر انسان گوش خود را به زمزمه شیطان عادت داده باشد، صدای شیطان را میشنود که او را از عاقبت دروغین انفاق، یعنی فقر و بدبختی، بیم میدهد؛ ولی اگر انسان گوشش را با ندای ملکوتی همراه سازد و از تعالیم الهی درس گیرد، طبیعتا ندای رحمانی را میشنود وبا تمام وجود از بهترین اموال خود میبخشد و از این بخشش لذت میبرد؛ چرا که نتیجه شیرین و زیبای آن را در چندقدمی خود میبیند.
هر عبادتی آدابی دارد که با رعایت آن آداب، عبادت به حد کمال میرسد. انفاق نیز که عبادتی بزرگ و راهی از راههای اتصال به دریای بیکران رحمت خداوندی است، آدابی خاص دارد که با رعایت آن آداب، انفاق به حد کمال خود میرسد. از جمله این آداب عبارتند از: 1. انفاق قبل از درخواست نیازمند؛ 2. فروتنی به هنگام انفاق کردن؛ 3. انفاق در اوقاتی که فضیلت خاص دارند مثل اعیاد اسلامی و ماه مبارک رمضان؛ 4. انفاق پنهانی (البته پرداخت صدقات و انفاقهای واجب، به صورت آشکار بهتر است از پرداخت مخفیانه)؛ 5. خودداری از منتگذاری؛ 6. انفاق باعث شرمساری گیرنده نشود؛ 7. انفاق از بهترینها؛ 8. انفاق خود را، هرچند بزرگ و مهم، کوچک و ناچیز شمارید؛ 9. ترتیب فضیلت انفاق را رعایت نمایید (از خویشاوند نزدیک شروع کنید).
علی(ع) با کار طاقتفرسا و حفر چاه و ایجاد باغ و مزارع، و فروش محصولات آن، به فقرا و مستمندان کمک میکرد. او که در عبادت مانندی نداشت در آفتاب طاقتفرسای تابستان به کشت و زرع میپرداخت و در آخر، بهرهای که نصیبش میشد، بین فقرا تقسیم میکرد. او روزها تلاش میکرد تا شبهنگام یتیمی گرسنه نخوابد و مادری اندوهناک نباشد و پدری شرمسار نگردد. میدانیم که سوره انسان در شأن آن حضرت و خانوادهاش وارد شده است. چنانکه مشهور است او بهترین انگشترش را درحال رکوع به مستمندی بخشید و طبق بیان حضرت زهرا(س) او هیچگاه خوردنی در منزل باقی نمیگذاشت و همه را میبخشید.
از جمله کارهای علی(ع) یتیمنوازی آن حضرت است او همچون پدری مهربان کودکان بیسرپرست را نوازش میکرد و مایحتاج آنها را فراهم میساخت و با لذت و شادکامی در اختیار آنها میگذاشت. تاریخ مفتخر است که گوشهای از انفاقها، بخششها و ایثارهای علی(ع) را در خود جای داده است. علی(ع) هیچگاه از تهیه مسکن برای بیسرپناهان و تدارک ازدواج برای جوانان غافل نبوده است. دوست و دشمن این حالات را بیان داشتهاند و آن را سینه به سینه نقل نمودهاند. بقیه ائمه نیز از پدر بزرگوار خود درس گرفتهاند.
