اشاره

اکرام محرومان و مستمندان، پیام جاودانه همه ادیان توحیدی به ویژه دین مبین اسلام است. آیات و روایات فراوانی در زمینه کمک به محرومان و نیکوکاری آمده است که در آنها پاداش نیکی، خیر و جزای بدی، شر دانسته شده است. انسان‏های نیکوکار و باایمان، خود را در همه حال در محضر الهی می‏بینند و کارها و رفتار خود را در راه رضای خداوند انجام می‏دهند. شکرگزار نعمت‏های پروردگار هستند و یکی از نمودهای سپاس‏گزاری از نعمت‏های الهی را کمک به محرومان می‏دانند.

هفته اکرام با هدف تقویت روحیه عدالت‏خواهی، رفع تبعیض، گسترش فرهنگ محرومیت‏زدایی میان مردم و ایجاد ارتباط منسجم میان نهادها و سازمان‏های مسئول در عرصه فقر و محرومیت‏زدایی تعیین شد. ترویج سنت‏های نیک و گسترش فرهنگ نیکوکاری و توجه به نیازمندان، مهم‏ترین تکلیف مسئولان نظام مقدس اسلامی است که با تلاش دل‏سوزانه خود، گروه‏های محروم و مستضعف جامعه را یاری می‏رسانند تا همواره غیرتمند و شرافت‏پیشه زندگی کنند. توجه به دیگران و بر طرف ساختن مشکلات آنها، نه تنها موجب ایجاد آرامش و برقراری عدالت و امنیت در اجتماع می‏شود، بلکه زمینه‏ساز رشد و پیشرفت جامعه است.

کمک به محرومان؛ عمل بهشتی

کمک به محرومان و نیکوکاری، پیام جاودانه همه ادیان الهی است.در این میان، دین اسلام، تنها مکتبی است که به شکلی کاملاً متعادل بر کمک به محرومان و مستضعفان تأکید دارد. خداوند در قرآن کریم با سفارش مؤمنان به عدل و احسان می‏فرماید: «همانا خداوند، آفریدگان را به عدل و احسان فرمان می‏دهد.» کمک به محرومان در سخنان پیشوایان معصوم نیز وظیفه‏ای انسانی و دینی دانسته شده است. امام علی علیه‏السلام ، نشست و برخاست با فقیران را موجب افزایش روحیه شکرگزاری در انسان می‏داند و می‏فرماید: «هم‏نشین نیازمندان باش تا شکرت افزون گردد.»

در زندگی امامان، توجه به اصل اخلاقی گره‏گشایی و دست‏گیری از محرومان فراوان به چشم می‏خورد و آن بزرگواران با دست گشوده، به بینوایان و نیازمندان بذل و بخشش می‏کردند. رسول گرامی اسلام فرموده است: «نیازمندان را دوست بدارید، با آنان هم‏نشین شوید و به یاری‏شان بشتابید».

از دیدگاه اسلام، فقر، چهره‏ای بس زشت و ناخوشایند دارد؛ زیرا زمینه‏ساز بسیاری از ناهنجاری‏های فردی و اجتماعی است. پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرماید: «نزدیک است که فقر به کفر انجامد.» بنابراین، کمک به محرومان و نیازمندان، کاری پسندیده و بهشتی است؛ زیرا انسانی را که در پرت‏گاه کفر قرار می‏گیرد، نجات می‏دهد و او را از خواری در برابر ثروتمندان که به آبرو و دین وی آسیب می‏زند، بازمی‏دارد و سبب ایجاد روحیه نشاط و شادابی و حفظ کرامت و آبروی انسانی او می‏شود.

از آنچه دوست دارید، بگذرید تا به نیکی برسید

«هرگز به نیکی نمی‏رسید تا از آنچه خود دوست دارید، انفاق کنید و هر چه انفاق کنید، حتما خدواند بدان داناست.» رسیدن به مقام نیکوکاران واقعی، شرایط بسیاری دارد. یکی از آنها، انفاق کردن از اموالی است که انسان به آن علاقه دارد. عشق و علاقه واقعی به خدا و احترام به اصول انسانی و اخلاق آن‏گاه روشن می‏شود که انسان بر سر دوراهی قرار می‏گیرد: در یک طرف، مال و ثروت یا مقام و منصبی است که مورد علاقه شدید اوست و در طرف دیگر، خدا، انسانیت و نیکوکاری قرار دارد. اینجاست که انسان با انتخاب راه نیکی و نیکوکاری، عشق و علاقه حقیقی خود را به خداوند اثبات می‏کند. بعضی افراد عادت کرده‏اند وسایل و اموال دست دوم یا دست چندم خود را انفاق می‏کنند. این انفاق‏ها، نه موجب تربیت معنوی و پرورش روحی انسان می‏شود و نه سودی به حال نیازمندان دارد، بلکه در برخی موارد، اهانت به آنها و تحقیر ایشان نیز شمرده می‏شود. پس سزاست در انفاق که گیرنده حقیقی آن خداوند است و طرف دیگر آن، تهی‏دستان هستند، دقت کنیم تا موجب توهین و تحقیر نیازمندان نشویم و به ورطه گناهی ناخواسته نیفتیم.

انفاق امروز، پس‏اندازی برای فردا

«ای کسانی که ایمان آورده‏اید! از آنچه به شما روزی داده‏ایم، انفاق کنید، پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن نه خرید و فروشی است و نه دوستی و نه شفاعت.» در این آیه، خداوند به انفاق اشاره می‏کند که یکی از وظایف مهم مسلمانان است و سبب ریشه‏کنی فقر در جامعه و برقراری عدالت اجتماعی و اقتصادی می‏شود، اشاره می‏کند. این آیه، مفهوم گسترده‏ای دارد و انفاق‏های مالی واجب و مستحب و انفاق‏های معنوی، مانند دانش‏گستری را دربرمی‏گیرد.

بخش دوم آیه که می‏فرماید: «امروز که توانایی دارید انفاق کنید، پیش از آنکه روزی فرارسد که نه خرید و فروشی در آن است و نه دوستی و شفاعتی»، اشاره به این است که راه‏های نجات این دنیایی، هیچ‏کدام در جهان آخرت وجود ندارد. نه توان داد و ستدی هست که سعادت و نجات از عذاب را برای خود بخرید و نه دوستی‏های مادی این جهان که با سرمایه‏های خود به دست می‏آورید، به کارتان می‏آید. بنابراین، تنها انفاق و نیکوکاری امروز، پس‏اندازی برای فردای آخرت است.

خداوند؛ گیرنده صدقات

خداوند در قرآن می‏فرماید:«آیا نمی‏دانستند که فقط خداوند است که توبه را از بندگان می‏پذیرد و صدقات را می‏گیرد. به درستی که خداوند، توبه‏پذیر و مهربان است.» همچنین در روایات فراوانی آمده است که صدقه، به طور مستقیم در دست خداوند قرار می‏گیرد. امام صادق علیه‏السلام در این‏باره می‏فرماید: «چیزی نیست مگر اینکه خداوند برای دریافتن و ثبت آن، مَلِکی را مأمور کرد، جز صدقه که مستقیم در دست خداوند قرار می‏گیرد.» این امر افزون بر اینکه سبب تشویق صدقه‏دهنده است، به او تذکر می‏دهد آن کس که صدقه را دریافت می‏کند، خداوند است، نه فقیر. پس بر فقیر منت نگذارید و ارزش کار خود را از بین نبرید. با این نگرش که در واقع، خدا، گیرنده صدقات است، فرد، صدقه را با حالت فروتنی و ادب می‏پردازد. این عمل، درخت نیکوکاری و توجه به دیگران را در وجود او آبیاری می‏کند، از فاصله‏های طبقاتی می‏کاهد و سبب پیشرفت جامعه اسلامی می‏شود.

هر چه کنی، به خود کنی، گر همه نیک و بد کنی

«اگر نیکی کنید، به خود کرده‏اید و اگر بدی کنید، از آن خودتان است». بهترین راه تشویق انسان به کار خیر، بهره‏گیری از حس غریزی خوددوستی اوست. قرآن ابتدا می‏فرماید: «هر کس در گرو اعمال خویش است.» آن‏گاه ادامه می‏دهد: «نیکی‏هایی که می‏کنید، به خود می‏کنید و زیان بدی‏های شما نیز به خودتان برمی‏گردد.» بدین وسیله، انسان را به خوبی و پرهیز از زشتی دعوت می‏کند.

امام علی علیه‏السلام در این باره می‏فرماید: «تو اگر نیکی کنی، خودت را گرامی داشته‏ای و به خودت نیکی کرده‏ای و اگر بدی کنی، خودت را خوار کرده‏ای و به خودت زیان رسانده‏ای.» این سنتی همیشگی است و نیکی‏ها و بدی‏ها سرانجام به خود انسان بازمی‏گردد. هر ضربه‏ای که انسان به دیگری می‏زند، بر پیکر خویشتن روا داشته و هر خدمتی به دیگری می‏کند، در حقیقت به خود خدمت کرده است. در طول تاریخ بسیار بوده‏اند کسانی که همواره در پی اجرای عدالت و صلح، نیکوکاری کردند و ثمره‏اش را در این دنیا یا دنیای ابدی به دست آوردند.

انفاق فقط برای رضای خدا

«کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می‏کنند، سپس در پی آنچه انفاق کرده‏اند، منت و آزاری روانمی‏دارند، پاداش آنها نزد پروردگارشان محفوظ است و نه ترسی دارند و نه اندوهگین می‏شوند.» اخلاص در عمل، یکی از مسائل مهم در مورد انفاق کردن است. پیشوایان معصوم علیهم‏السلام در روایت‏های بسیاری بر این مطلب تأکید کرده‏اند. پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرماید: «به یقین، خداوند، صدقه و انفاق کسی را که به فرد باایمانی نیکی کند، سپس او را با سخن آزار دهد یا منتی بر او بگذارد، باطل می‏کند.» امام علی علیه‏السلام نیز می‏فرماید: «بخشندگی، از بزرگواری طبع است و منت نهادن، خوبی را تباه می‏کند.» امام صادق علیه‏السلام هم در این باره فرموده است:«منت نهادن، خوبی را از میان می‏برد».

برخی از آثار و فواید صدقه در کلام معصومان علیهم‏السلام

پیامبر اعظم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله : «صدقه، بلا را دفع می‏کند و مؤثرترین داروست. درد و بیماری را چیزی جز دعا و صدقه از بین نمی‏برد».

پیامبر اعظم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله : «صدقه، هفتاد نوع بلا را دفع می‏کند».

امام علی علیه‏السلام : «صدقه، دارویی مؤثر است».

امام محمدباقر علیه‏السلام : «احسان و صدقه، فقر را می‏زداید و بر عمر می‏افزاید و هفتاد مرگ دل‏خراش را از صاحب خود دور می‏کند».

امام صادق علیه‏السلام : «بیماران خود را با صدقه درمان کنید».

احسان و انفاق در آیات و روایات

خداوند در قرآن می‏فرماید:«به خدا و پیامبر او ایمان آورید و از آنچه شما را در (استفاده از) آن جانشین کرده است، انفاق کنید؛ زیرا کسانی از شما که ایمان آورند و انفاق کنند، پاداش بزرگی خواهند داشت.» نیز در جایی دیگر می‏فرماید: «در حقیقت، پروردگار است که روزی را برای هر کس از بندگانش که بخواهد، گشایش می‏دهد یا بر او تنگ می‏گرداند. هرچه انفاق کنید، عوضش را او می‏دهد و او بهترین روزی‏دهندگان است».

همچنین در روایات متعددی، به لزوم احسان وانفاق به عنوان وظیفه اخلاقی و انسانی در جامعه اشاره شده است. برای نمونه، پیامبر اعظم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرماید: «یکی از حقیقت‏های ایمان، انفاق کردن در حال تنگ‏دستی است.» امام علی علیه‏السلام نیز فرموده است: «شما به انفاق کردن آنچه به دست آورده‏اید، محتاج‏ترید تا به دست آوردن آنچه گرد می‏آورید». ایشان در جایی دیگر می‏فرماید:«خوشا به حال کسی که زیادی مال خویش را انفاق می‏کند».

انفاق آشکار و پنهان امام حسن مجتبی علیه‏السلام   

امام حسن مجتبی علیه‏السلام در طول عمر خود، دوبار تمام اموال و دارایی خویش را در راه خدا به نیازمندان بخشید و سه بار ثروت خود را به دو نیم تقسیم کرد؛ نصف آن را برای خود نگه داشت و نصف دیگر را در راه خدا بخشش کرد.

روزی مردی نیازمند نزد آن حضرت آمد، ولی از حاضران خجالت می‏کشید نیاز خود را به امام بازگو کند.از این رو، حضرت به او فرمود: نیازت را بر کاغذی بنویس و آن را به ما بده. چون مرد نیازش را نوشت و امام آن را خواند، با فروتنی تمام دو برابر آنچه را طلب کرده بود، به وی بخشید. برخی از کسانی که شاهد این صحنه بودند، گفتند: ای فرزند رسول خدا! این نوشته چه پربرکت بود. امام حسن علیه‏السلام به آنان فرمود: «برکت این نامه برای ما بیشتر است؛ زیرا خداوند ما را شایسته انجام کار نیک قرار داده است. کار نیک آن است که بدون درخواست انجام شود».

دولت اسلامی؛ دولت محرومان

مهم‏ترین هدف تشکیل دولت اسلامی، برپایی عدالت اجتماعی است. عدالت اجتماعی به معنای استقرار عدل و از میان بردن فاصله و شکاف عمیق طبقاتی در جامعه و جلوگیری از برخورداری‏های نابحق از ثروت است. نخستین ارزش در دولت اسلامی، تأمین عدالت اجتماعی است و بدون تأمین عدالت اجتماعی و رسیدگی به حال محرومان و مستضعفان نمی‏توان جامعه را اسلامی نامید. با اجرای عدالت، حقوق انسان، کرامت و ارزش‏های بشری هم تأمین می‏شود و انسان‏ها به حقوق خود می‏رسند. به عبارتی، عدالت، محور همه چیز است و بی‏عدالتی، ریشه تمامی بدی‏ها و پلیدی‏هاست که قربانیان فراوانی از میان افراد جامعه به ویژه طبقه محروم و مستضعف می‏گیرد. بنابراین، ضروری است برای رفع محرومیت مستضعفان و محرومان که همواره مطمئن‏ترین و وفادارترین مدافعان انقلاب هستند، حرکتی جدی و صادقانه انجام گیرد؛ زیرا هدف اصلی نظام جمهوری اسلامی این است که بتواند در میان مردم، عدالت، اخلاق، معنویت و رفاه مادی به وجود آورد و ثروت ملی را میان همه افراد جامعه عادلانه تقسیم کند.

اکرام محرومان در نگاه امام خمینی رحمه‏الله

یکی از مهم‏ترین آرمان‏های امام خمینی رحمه‏الله ، تحقق عدالت اجتماعی، کم شدن فاصله طبقاتی و حمایت از محرومان و فقرستیزی بود. ایشان همواره مستضعفان را صاحبان اصلی انقلاب می‏دانست. امام خمینی رحمه‏الله در عمل نیز نشان داد که جهت‏گیری اقتصاد اسلامی در راستای حفظ منافع محرومان و گسترش مشارکت عمومی آنان است و مبارزه اسلام با زراندوزان، بزرگ‏ترین هدیه و بشارت آزادی انسان از اسارت فقر و تهی‏دستی به شمار می‏رود. ایشان به مجلس و دولت سفارش می‏کند قدر ملت را بدانند و در خدمت‏گزاری به آنان، به ویژه مستضعفان و محرومان فروگذاری نکنند. از نظر ایشان، هدف اصلی توسعه پس از حفظ اسلام و کشور اسلامی، محرومان و ستم‏دیدگان هستند و در این مورد، سخنان ارزنده‏ای دارند که به برخی از آنها اشاره می‏کنیم:

طریق اسلامی این است که مستضعفین را حمایت کنند.

گمان نمی‏کنم که عبادتی بالاتر از خدمت به محرومین وجود داشته باشد.

به همه در کوشش برای رفاه طبقات محروم وصیت می‏کنم که خیر دنیا و آخرت شما در رسیدگی به حال محرومان جامعه است.

دست‏یابی به اتحاد ملی در سایه اکرام محرومان

برپایی عدالت اجتماعی، کمک به محرومان و یاری رساندن به آنان، از عوامل دست‏یابی به اتحاد ملی است. خداوند در قرآن کریم برای عملی شدن عدالت اجتماعی که ضامن هم‏بستگی و اتحاد مردم نیز هست، راه‏کارهای گوناگونی ارائه می‏دهد. تشویق به احسان، انفاق، پرداخت زکات، رسیدگی به حال محرومان و مستضعفان و اطعام، برخی از طرح‏های قرآنی برای رفع فقر و بی‏عدالتی در جامعه است. از این رو، مسئولان نظام مقدس اسلامی با الگو گرفتن از آموزه‏های قرآن کریم می‏کوشند با برنامه‏ریزی‏های اساسی و معرفی راه‏کارهای مفید و عملی، خدمات خود را به محرومان و نیازمندان جامعه گسترش دهند.

رواج ستم و بی‏عدالتی، استعدادها را سرکوب می‏کند و اعتماد مردم را به مسئولان از بین می‏برد و در نهایت، هم‏بستگی و اعتماد عمومی به بدبینی بدل می‏شود. بنابراین، اگر کارگزاران جامعه خواستار هم‏بستگی و اتحاد مردم باشند، برای رفع فقر و تبعیض به پا می‏خیزند و با تمام وجود در برپایی عدل می‏کوشند. خدمت به محرومان و مستمندان جامعه، نه تنها بی‏عدالتی و فقر را ریشه‏کن می‏کند، بلکه اتحاد و هم‏بستگی ملی را میان همه گروه‏های جامعه، اعم از بی‏نیاز و نیازمند به وجود می‏آورد.

احسان و نیکوکاری در آثار سعدی

شاعران پارسی‏زبان با الهام از پیام‏های آسمانی قرآن کریم و رهنمودهای پیامبران و امامان معصوم، در این زمینه سخن‏سرایی کرده و احسان، نیکی و داد و دهش را یکی از مضمون‏های شعر و سخن خود قرار داده‏اند. در این میان، سعدی شیرازی، شاعر بلندآوازه با تیزبینی خود، شعرهای زیبا و دل‏نشینی در فضیلت احسان و نیکوکاری سروده که از آن جمله چنین است:

اگر نیکی کردید، به خودتان نیکی می‏کنید و اگر بدی کردید، به خودتان بدی کرده‏اید:

اگر بد کنی، چشم نیکی مدار	که هرگز نیارد گز، انگور بار
نپندارم ای در خزانِ، کِشته جو	که گندم ستانی به وقت درو
رطب ناورد چوب خرزهره بار	چو تخم افکنی، بر همان چشم دار

نعمت و مال ماندنی نیست. بنابراین، اکنون که توان داریم، باید با نیکی و احسان، پاداش آخرت را برای خود فراهم کنیم:

کسی کوی دولت ز دنیا ببُرد	که با خود نصیبی به عقبا ببرد
درون فروماندگان شاد کن	ز روز فروماندگی یاد کن
نه خواهنده‏ای بر در دیگران	به شکرانه، خواهنده از در مران

آدمی باید هنگام توانگری، به فریاد دیگران برسد تا به روز درماندگی، فریادرسی داشته باشد.

تو هرگز رسیدی به فریاد کس	که می‏خواهی امروز فریادرس؟
که بر جان ریشت نهد مرهمی؟	که دل‏ها ز ریشت نبالد همی

سعدی درباره نوع‏دوستی، نیکی و احسان به یتیمان چه زیبا سروده است:

چو بینی یتیمی سر افکنده پیش	مده بوسه بر روی فرزند خویش
یتیم ار بگرید، که نازش خرد؟	و گر خشم گیرد، که بارش برد؟
به رحمت بکن آبش از دیده، پاک	به شفقت بیفشانش از چهره، خاک
اگر سایه‏ای خود برفت از سرش	تو در سایه خویشتن، پَروَرش